Onderzoek naar de perceptie van Holocaust daders door A-level studenten psychologie.
Er moet een lijn getrokken worden tussen de leiders die verantwoordelijk zijn en de mensen zoals ik die gedwongen werden om te dienen als louter instrumenten in de handen van de leiders… Ik was geen verantwoordelijk leider, en als zodanig voel ik mij niet schuldig.
– Adolf Eichmann, brief aan de Israëlische president Yitzhak Ben-Zvi, 29 mei 1962.
Eichmann was een van de belangrijkste organisatoren van de Holocaust. Hij hield toezicht op de massadeportatie van Joden naar getto’s en vernietigingskampen tijdens de Tweede Wereldoorlog (Yad Vashem, 2020). Zijn brief was een oproep tot clementie die werd afgewezen en twee dagen later werd hij opgehangen in een Israëlische gevangenis. Eichmann beweerde dat hij slechts bevelen opvolgde en dat hij en andere lage officieren “gedwongen waren slechts instrumenten te zijn” en de verantwoordelijkheid voor de dood van miljoenen over te dragen aan zijn superieuren. In juli 1961, op hetzelfde moment dat Eichmann terechtstond, ontwikkelde de psycholoog van de Universiteit van Yale, Stanley Milgram, een reeks experimenten in de sociale psychologie, waarbij gehoorzaamheid aan gezagsdragers werd onderzocht, en hij legde een expliciet verband tussen dit werk en de Holocaust:
Gehoorzaamheid, als een bepalende factor van gedrag, is van bijzonder belang voor onze tijd. Er is op betrouwbare wijze vastgesteld dat van 1933 tot 1945 miljoenen onschuldige mensen systematisch op bevel werden afgeslacht. Er werden gaskamers gebouwd, vernietigingskampen werden bewaakt, dagelijkse quota’s van lijken werden geproduceerd met dezelfde efficiëntie als de fabricage van apparaten. Dit onmenselijke beleid mag dan in het hoofd van één persoon zijn opgekomen, het kon alleen op massale schaal worden uitgevoerd als een zeer groot aantal personen de bevelen gehoorzaamde.
Schokkende bevindingen in baanbrekend sociaal psychologisch onderzoek
Milgram’s basisexperiment (1963) was opgezet als een onderzoek naar de effecten van straffen op het geheugen. Naïeve deelnemers kregen de rol van ‘leraar’ toebedeeld en moesten elektrische schokken toedienen aan een andere deelnemer (‘de leerling’) telkens wanneer deze een onjuist antwoord gaf op een leertaak. Bij elk onjuist antwoord werd de ‘leraar’ opgedragen het voltage van de toegediende schok te verhogen. Als een deelnemer aangaf dat hij wilde stoppen met het toedienen van schokken, zei de experimentator dat hij moest doorgaan. Het punt van ongehoorzaamheid werd aangegeven wanneer de deelnemer absoluut weigerde door te gaan met het experiment. De ‘leraren’ wisten niet dat de elektrische schokken nep waren, en de ‘leerling’ was in werkelijkheid een acteur en medewerker van de experimentator.
De mensen die deelnamen aan Milgram’s studie van 1963 (en zijn latere variaties op de experimenten) waren vrijwilligers en hadden gereageerd op een advertentie in een krant. In alle experimenten gaf een groot deel van de “leraren” de elektrische schokken, ondanks tekenen van spanning. In het onderzoek van 1963 brachten 26 van de 40 deelnemers het maximale voltage van 450 volt over. Milgram pleitte voor de rol van de agentische toestand waarin een persoon zichzelf niet langer verantwoordelijk acht voor zijn daden, en zichzelf in plaats daarvan ziet als het instrument om de verzoeken van een ander uit te voeren. De bevindingen van zijn onderzoek zijn gebruikt als bewijs van gehoorzaamheid aan gezag van gewone en onwillige mensen, en zijn als zodanig aangevoerd om een verklaring te bieden voor de daden van Nazi’s tijdens de Holocaust. De experimenten hebben echter geleid tot beschuldigingen van onethische behandeling van de deelnemers en tot talrijke bezwaren tegen de door hem gebruikte onderzoeksmethoden. Deze en andere aanvallen hebben geleid tot het debat over de geldigheid van het onderzoek voor het verklaren van de daden van de daders tijdens de Holocaust.
Het onderzoek van Milgram blijft een van de beroemdste en belangrijkste onderzoeken die ooit in de sociale psychologie zijn uitgevoerd.
In Engeland leren studenten psychologie op het A-niveau gewoonlijk over het onderzoek van Milgram als onderdeel van hun begrip van sociale beïnvloeding, en het onderwerp komt voor in examenvragen, en wordt ook uitgebreid behandeld in leerboeken. Wanneer leerlingen over de experimenten van Milgram leren, komen ze waarschijnlijk ook historische informatie over de Holocaust tegen – zij het in verschillende mate van diepgang en nauwkeurigheid. Voor velen zal dit niet de eerste keer zijn dat zij iets over de Holocaust te weten komen. Het onderwerp is een verplicht onderdeel van het Engelse nationale leerplan voor geschiedenis voor de derde fase van het schooljaar.
Om te onderzoeken wat A-level psychologiestudenten wisten over het onderzoek van Milgram en in welke mate ze zijn experimenten koppelden aan hun kennis en begrip van de Holocaust, werd een verkennende studie uitgevoerd door onderzoeker, Dr Rebecca Hale, gevestigd in het UCL Centre for Holocaust Education. Zij hield focusgroepen met 47 A-level psychologiestudenten (tussen 16 en 18 jaar oud) in vijf scholen in Engeland.
Belangrijkste bevindingen
- Leerlingen psychologie van het A-niveau wisten wat de Holocaust inhield, maar de problemen, misvattingen en hiaten in de kennis die in het onderzoek van het Centrum van 2016 werden vastgesteld, kwamen ook naar voren tijdens de focusgroepdiscussies met de leerlingen van het A-niveau
- A-niveau studenten geloofden dat de daders van de Holocaust orders opvolgden om Joden te doden omdat ze bang waren dat ze gedood zouden worden als ze de orders niet gehoorzaamden. Het onderzoek van Milgram werd hiervoor als bewijs gebruikt omdat de onrust van de deelnemers (‘de leraar’) bij het toedienen van elektrische schokken werd geïnterpreteerd als indicatief voor de reacties van de daders tijdens de Holocaust
- Toen de leerlingen historisch bewijs te zien kregen van daders van de Holocaust die ervoor kozen deel te nemen aan massamoord, zelfs als ze dat niet hoefden, stelden ze dat de daders dit deden omdat ze vreesden dat het een truc was om niet te doden
- Leerlingen dachten af en toe na over de geldigheid van de verklaring van gehoorzaamheid aan het gezag en het handelen van de daders uit angst. Ze worstelden met alternatieve verklaringen die verband hielden met anti-Joodse propaganda en de evolutie van het discriminerende beleid van de nazi’s tegenover het Joodse volk. Maar hun verklaringen waren niet volledig uitgewerkt
- De leerlingen identificeerden de problemen om de studies van Milgram te linken aan de Holocaust, maar zonder een degelijke historische kennis om zich op te baseren, hadden ze het moeilijk om uit te leggen wat deze problemen waren. Bijgevolg keerden ze terug naar het oorspronkelijke idee dat angst en druk om te gehoorzamen belangrijke factoren waren in de verklaring van de Holocaust
- De leerlingen waren geneigd te geloven dat de meeste daders in wezen normale mensen waren die in een situatie van ‘leven of dood’ terecht waren gekomen en geen andere keuze hadden dan Joden te doden. De experimenten van Milgram leken dus enige verzachting te bieden voor de daden van ‘gewone’ of ‘normale’ Duitse soldaten.
Een student merkte op:
Ik denk dat het meer een angst ding is om eerlijk te zijn. Ik heb er vertrouwen in dat ze menselijker waren dan dat. Ik sympathiseer niet met de nazi’s, ik sympathiseer met de Duitse soldaten die gedwongen werden om dingen te doen, sommige van de dingen die ze deden.
Wat betekent dit voor leraren en leerlingen?
Hoewel deze studie kleinschalig was en gebaseerd op een specifieke groep (studenten psychologie van het A-niveau), zijn er belangrijke overwegingen voor wat er wordt onderwezen over de experimenten van Milgram en de aard en de nauwkeurigheid van het onderwijs over de Holocaust en het verband tussen beide. Het onderzoek van Milgram is welbekend in de populaire cultuur. De meningen die in het onderzoek worden gevormd over de daders van de Holocaust zouden indicatief kunnen zijn voor de meningen van anderen die bekend zijn met het werk van Milgram. Maar de veronderstelling dat genocide plaatsvond omdat de verantwoordelijken vreesden voor hun eigen leven, is een ernstige verdraaiing van wat er gebeurde. Het is een middel om de daders vrij te pleiten en gaat voorbij aan de complexe wisselwerking van factoren die volgens historici en psychologen hebben bijgedragen tot de Holocaust. Deze omvatten:
- De meedogenloze propaganda die het kwaad van de Joden rechtvaardigde.
- De bredere mate van samenwerking in Europa
- De rol van individuen en gemeenschappen die medeplichtig waren aan de vervolging van en de moord op de Joden.
Dit onderzoek is geen kritiek op psychologiestudenten of hun leraren. De Holocaust is een uitdagend en complex onderwerp om over te onderwijzen en te leren. Rapport auteur en Senior Research Associate, Dr Rebecca Hale:
“Veel psychologiestudenten zijn bekend met de experimenten van Milgram en zijn beweegredenen om uit de resultaten te putten om het gedrag van daders tijdens de Holocaust te helpen begrijpen. De experimenten kunnen echter nooit het complexe samenspel van factoren repliceren die tot de Holocaust hebben bijgedragen, en kunnen de alomtegenwoordige misvattingen in het publieke debat versterken dat de daders van de Holocaust uit angst handelden en zouden worden doodgeschoten als ze weigerden een bevel op te volgen om een Joodse persoon te doden. Dit benadrukt hoe belangrijk het is dat jongeren kwalitatief hoogstaand holocaustonderwijs krijgen, en dit is iets wat het UCL Centre for Holocaust Education kan ondersteunen via zijn gratis innovatieve, op onderzoek gebaseerde programma’s voor professionele ontwikkeling en middelen voor leerkrachten”.
Wat moet er gebeuren?
- Leerlingen moeten kennis en begrip verwerven over de Holocaust als onderdeel van het Nationale Leerplan voor KS3. Leerlingen psychologie op A-niveau moeten de historische context in aanmerking nemen naast de psychologische verklaring
- Aantonen dat er geen eenvoudige verklaring is voor de vele verschillende reacties van de deelnemers van Milgram, psychologiedocenten moeten de methodologische problemen van deze experimenten benadrukken, evenals Milgram’s variaties op het basisexperiment
- Van docenten psychologie mag niet verwacht worden dat ze een grondige kennis hebben van de Holocaust. Gezien de blijvende verbanden tussen het onderzoek van Milgram zou het echter nuttig zijn als zij kennis zouden nemen van de belangrijkste informatie over de Holocaust, vooral met betrekking tot de verantwoordelijkheid en de verschillende betrokken agenten.
Door Catherine Farmer.
https://www.ucl.ac.uk/ioe/research-projects/2021/mar/they-were-just-following-orders
