Hoe de wereld tot slaaf te maken
En de leugen heeft ons in feite zo ver weggeleid van een normale samenleving dat je je niet eens meer kunt oriënteren; in zijn dichte, grijze mist is zelfs geen pilaar meer te zien.
Aleksandr Solzjenitsyn, De Goelag Archipel;
Liegen is altijd al gebruikt voor politieke doeleinden. Leugens verdoezelen corruptie, fouten uit het verleden en verborgen motieven, en ze zijn een essentieel ingrediënt in politieke campagnes.
Soms nemen politieke leugens echter een veel sinistere vorm aan. De leugens worden alomvattend, omarmen alle aspecten van het leven en besmetten elke hoek van de samenleving. Dit is een teken dat totalitarisme kan opkomen.
Want zoals de politieke filosofe Hannah Arendt opmerkte, is totalitarisme in zijn essentie een poging om “de werkelijkheid in fictie om te zetten”. Het is de poging van corrupte en ziekelijke staatsactoren om een fictief wereldbeeld op te leggen aan de gehele bevolking.
In nazi-Duitsland vormde het idee van een superieur ras en een onrein volk de grote leugen, in de Sovjet-Unie was het de overtuiging dat het staatscommunisme kon werken en dat allen gelijk konden worden gemaakt. En vanuit de grote leugen druppelde een stroom van eindeloze kleine leugens naar beneden.
Verwijzend naar het communistische Rusland schreef Aleksandr Solzjenitsyn: “In ons land is de leugen niet slechts een morele categorie geworden, maar een pijler van de staat.” Aleksandr Solzjenitsyn, De eik en het kalf Over Tsjecho-Slowakije onder Sovjet heerschappij, verklaarde Václav Havel op vergelijkbare wijze: “…het leven in het systeem is zo grondig doordrenkt van hypocrisie en leugens… Omdat het regime gevangen zit in zijn eigen leugens, moet het alles vervalsen. Het vervalst het verleden, het vervalst het heden, en het vervalst de toekomst, het vervalst statistieken.”
Václav Havel, De macht van de machtelozen;
Wanneer een politiek systeem op een bed van leugens rust, wat kan er dan gedaan worden om het tij te keren in de richting van waarheid en vrijheid? In deze video gaan we, puttend uit de inzichten van Aleksandr Solzjenitsyn en Václav Havel, deze vraag onderzoeken.
De dag voordat hij uit de Sovjet-Unie werd verbannen, publiceerde Aleksandr Solzjenitsyn een kort essay getiteld Leef niet bij leugens, en daarin schreef hij: “Wij naderen de ijsbaan; een universele geestelijke ondergang staat reeds voor de deur; een lichamelijke staat op het punt op te laaien en ons en onze kinderen te verzwelgen, terwijl wij schaapachtig blijven glimlachen en brabbelen: “Maar wat kunnen wij doen om het te stoppen? We hebben de kracht niet.”…maar we kunnen alles doen! Zelfs als we onszelf troosten en laten geloven dat dit niet zo is. Het zijn niet “zij” die schuldig zijn aan alles, maar wijzelf, alleen wij!”
Aleksandr Solzjenitsyn, Leef niet bij leugens;
Wanneer de staat totalitair wordt, zijn de individuen die in deze samenlevingen leven niet slechts haar slachtoffers. Alle totalitaire regimes van de 20e eeuw zijn onder daverend applaus aan de macht gekomen, terwijl veel burgers openlijk opriepen tot de wrede controle die deze vorm van heerschappij kenmerkt. Zonder massale steun en naleving zou de grote minderheid in de heersende klasse niet meer dan papieren tijgers zijn.
De verantwoordelijkheid voor de onderdrukking, het lijden en het verlies van mensenlevens in het kielzog van het totalitarisme kan derhalve niet uitsluitend bij politici en bureaucraten worden gelegd. Een groot deel van de verantwoordelijkheid moet worden gelegd bij de burgers die deze vorm van heerschappij steunen, of anders niets doen om zich te verzetten.
Václav Havel legt in zijn boek De macht van de machtelozen: “Er is duidelijk iets in de mens dat reageert op dit [totalitaire] systeem…De mens wordt gedwongen om binnen een leugen te leven, maar hij kan daartoe alleen worden gedwongen omdat hij in feite in staat is om op deze manier te leven. Daarom vervreemdt het systeem niet alleen de mensheid, maar tegelijkertijd steunt de vervreemde mensheid dit systeem als haar eigen onvrijwillige meesterplan, als een gedegenereerd beeld van haar eigen degeneratie, als een verslag van het eigen falen van de mensen als individuen”.
Václav Havel; Als de brandstof voor de groei van totalitarisme zwakke en angstige individuen zijn, dan is een remedie een persoonlijke revolutie die plaatsvindt in harten en geesten en leidt tot een ontwaken van zelfverantwoordelijkheid, moed en kracht. “Het beste verzet tegen totalitarisme is het eenvoudigweg te verdrijven uit onze eigen zielen, onze eigen omstandigheden, ons eigen land, het te verdrijven uit de hedendaagse mensheid.”
Václav Havel; Aleksandr Solzjenitsyn ’s geschriften hebben een belangrijke rol gespeeld bij het omverwerpen van het communistische Sovjetrijk, en hij adviseerde ons een dergelijke persoonlijke revolutie aan te gaan door ons leven zodanig te veranderen dat het meest kwetsbare deel van het totalitaire systeem wordt aangepakt – de leugens waarop het is gebouwd. In Leef niet door leugens, legt Solzjenitsyn uit: “En daarin vinden we, door ons verwaarloosd, de eenvoudigste, de meest toegankelijke sleutel tot onze bevrijding: een persoonlijke niet-deelname aan leugens. Zelfs als alles bedekt is met leugens, zelfs als alles onder hun heerschappij staat, laten we ons dan op de kleinste manier verzetten: Laat hun heerschappij niet door mij heersen!”
Aleksandr Solzjenitsyn; Václav Havel was een dissident in communistisch Tsjecho-Slowakije en werd later president, en hij herhaalde Solzjenitsyn’s opvatting dat de meest effectieve sleutel tot bevrijding van totalitaire heerschappij is zich te verplichten niet aan leugens deel te nemen. Havel noemde deze verbintenis “leven in de waarheid”.
Als de belangrijkste pijler van het [totalitaire] systeem het leven in een leugen is, dan is het niet verwonderlijk dat de fundamentele bedreiging ervan het leven in de waarheid is. Daarom moet [de waarheid] harder worden onderdrukt dan al het andere.
Václav Havel; Niet deelnemen aan leugens, of in Havel´s terminologie, “leven binnen de waarheid”, is ophouden de leugens van de staat na te papagaaien en zich te onthouden van handelingen die in overeenstemming zijn met de staatspropaganda. Het is besluiten om zo vrij en authentiek mogelijk te leven, om onze individualiteit en spontaniteit vrijmoedig tot uitdrukking te brengen. “…spontaniteit met haar onberekenbaarheid is de grootste van alle hindernissen voor de totale overheersing van de mens.”
Hannah Arendt, De oorsprong van het totalitarisme;
Het is ons geweten volgen en moraliteit boven onrechtvaardige wetten stellen, onverschrokken persoonlijke en gemeenschappelijke waarden nastreven, en onze gedachten ongeremd door spot laten gaan. Leven binnen de waarheid is handelen op een manier die een cultureel ontwaken bevordert en zo een tegenwicht vormt voor de dwingende mars van het totalitaire systeem naar culturele stagnatie, lijden en dood.
“Onze manier moet zijn: Steun nooit willens en wetens leugens!”
Aleksandr Solzjenitsyn, Leef niet bij leugens;
In het communistische Tsjechoslowakije hing de Fluwelen Revolutie, of geweldloze val van het totalitarisme, volgens Havel niet zozeer af van politieke hervormingen, maar vooral van het bestaan van een groeiend aantal: “…individuen die bereid waren om binnen de waarheid te leven, zelfs wanneer de dingen op hun slechtst waren…Het hadden ook dichters, schilders, musici kunnen zijn, of gewone burgers die in staat waren om hun menselijke waardigheid te behouden…Eén ding lijkt echter duidelijk: de poging tot politieke hervorming was niet de oorzaak van het ontwaken van de samenleving, maar eerder het uiteindelijke resultaat van dat ontwaken.”
Václav Havel, De macht van de machtelozen;
Als een voorbeeld van hoe leven in de waarheid een samenleving nieuw leven kan inblazen. Havel vertelt het verhaal van een rockband, The Plastic People of the Universe. In het communistische Tsjecho-Slowakije moesten muzikanten zich laten registreren bij de autoriteiten en was het verboden om muziek te maken die als te provocerend of bedreigend voor het politieke systeem werd beschouwd. The Plastic People of the Universe weigerden zich aan de regels te houden en na een concert in 1976 werden ze gearresteerd, en het proces dat daarop volgde kreeg enorme publieke belangstelling. De staatsmedia bestempelden de bandleden als drugsverslaafden, geesteszieken, extremisten en verraders van het land. Veel burgers hadden echter genoeg van het leven in een leugen en steunden de jonge muzikanten, en zoals Havel opmerkt, markeerde het proces in veel opzichten het begin van het einde van het totalitarisme in Tsjecho-Slowakije.
Havel schrijft: “[The Plastic People of the Universe] waren onbekende jonge mensen die niets liever wilden dan in de waarheid te kunnen leven, de muziek te spelen waarvan ze genoten…en vrij te leven in waardigheid en partnerschap…Ze hadden alle gelegenheid gekregen om zich aan te passen aan de status quo, om de principes van het leven binnen een leugen te accepteren en zo ongestoord van het leven te genieten zonder gestoord te worden door de autoriteiten. Toch kozen ze voor een andere koers… In sommige opzichten was het proces de laatste strohalm… Mensen… kwamen tot het besef dat niet opkomen voor de vrijheid van anderen… betekende dat je je eigen vrijheid opofferde.”
Václav Havel; Het feit dat een jonge rockband een beweging op gang bracht die het totalitaire systeem in Tsjecho-Slowakije ten val bracht, toont niet alleen de impact aan die kan voortvloeien uit de daden van gewone individuen die in de waarheid leven, maar onthult ook een belangrijk, maar ondergewaardeerd kenmerk van dit soort politieke systemen: ondanks de schijn is het van nature zwak, broos en heeft het een constante toevoer van angst en leugens nodig om te voorkomen dat het ineenstort.
Deze zwakte is de reden waarom totalitaire regimes voortdurend iedereen belasteren en vervolgen, zelfs onschuldige muzikanten, die zelfs maar een bescheiden poging doen om binnen de waarheid te leven. Want de waarheid is de voornaamste vijand van het totalitarisme, omdat zij het fundament van leugens waarop het is gebouwd, uitholt.
Havel legt uit: “…de korst van het leven van leugens is van vreemd materiaal gemaakt. Zolang het de hele maatschappij hermetisch afsluit, lijkt het van steen te zijn. Maar op het moment dat iemand op één plek doorbreekt, wanneer één persoon roept: ‘De keizer is naakt!’- wanneer één persoon de regel van het [totalitaire] spel doorbreekt en het zo ontmaskert als een spel – verschijnt alles plotseling in een ander licht en de hele korst lijkt dan te zijn gemaakt van een weefsel dat op het punt staat te scheuren en ongecontroleerd uiteen te vallen.”
De broosheid van het totalitaire systeem is ook de reden waarom het zo belangrijk is dat zoveel mogelijk mensen ophouden dienstbaar te zijn aan de leugens van de staat. Want net zoals ons falen als individuen het totalitaire systeem voedt, zo is het ook een hernieuwde moed van individuen om te leven binnen de waarheid die het verzwakt en uiteindelijk vernietigt. Totalitaire systemen conditioneren hun burgers om te geloven dat het individu machteloos staat om sociale en politieke veranderingen te bewerkstelligen; maar de geschiedenis heeft herhaaldelijk het tegendeel aangetoond, en zoals Solzjenitsyn opmerkt: “Eén man die ophield met liegen kon een tirannie ten val brengen.”
Aleksandr Solzjenitsyn, wat wij besluiten te zeggen en hoe wij besluiten te handelen beïnvloedt niet alleen de staat van ons karakter, maar ook de staat van de samenleving. Wij maken ons eigen tijdperk. En wanneer we leven temidden van een totalitair bewind, is de fundamentele keuze die we moeten maken of we aan de kant van de waarheid en de vrijheid gaan staan, of aan de kant van de leugen en het kwaadwillige gezag. Voor degenen die voor het laatste kiezen, hetzij uit angst, apathie, of slechts om de weg van de minste weerstand te kiezen, had Solzjenitsyn het volgende te zeggen: Laat hem niet opscheppen over zijn progressieve opvattingen, zich beroemen op zijn status als academicus of erkend kunstenaar, vooraanstaand burger of generaal. Laat hem ronduit tegen zichzelf zeggen: Ik ben vee, ik ben een lafaard, ik zoek alleen warmte en eten.
Bron; Academy of Ideas
Vertaling; Vincent Schoers
